Polyvagaaltheorie: de fawn-respons, hoe kom ik hier als jongere of volwassene uit?Deze coaching is geschikt vanaf 18 jaar.

Allereerst een stuk theorie:      

De meeste mensen weten dat we bij extreme stress in de fight of flight stand kunnen gaan. We gaan vechten of vluchten. Dat freeze (bevriezen of verstarren) daar als derde respons bij hoort, is voor velen ook bekend.

Vanuit de polyvagaaltheorie weten we inmiddels dat er een sociaal verbindingssysteem is, dat ingeschakeld wordt vóórdat we in de vecht- of vluchtmodus gaan.

Het autonome zenuwstelsel:

Het zenuwstelsel speelt een grote rol in het handhaven van onze gezondheid, met name het zogenaamde autonome zenuwstelsel. Dit deel van het zenuwstelsel reguleert helemaal autonoom; allerlei lichaamsfuncties, zoals de spijsvertering, hartslag, bloeddruk en ademhaling. Het is heel prettig dat je de spijsvertering niet zelf hoeft aan te sturen, en dat je ademhaling gewoon doorgaat als je slaapt.

Het autonome zenuwstelsel heeft ook een bepalende rol in onze reactie op stress en ongemakken.

Lange tijd meende de wetenschap dat ons stresssysteem bestond uit fight, flight en freeze. In het Nederlands vechten, vluchten en verstarren. Verstarren is dan ook een zinvol mechanisme, in tegenstelling tot wat wij mensen denken als we zelf verstarden in een ernstige situatie. Regelmatig krijgt een slachtoffer van geweld te maken met reacties die voortkomen uit het niet begrijpen van de werking van ons zenuwstelsel.

Wij mensen zijn – ondanks alle fantastische ontwikkelingen van de afgelopen eeuwen, die ons leven gezonder, veiliger en comfortabeler hebben gemaakt – in de biologische zin van het woord ‘gewoon’ zoogdieren. Ons stresssysteem is nog steeds afgestemd op fysiek gevaar, op leeuwen en andere externe dreigingen. Maar ons leven is tegenwoordig vooral gevuld met psychologisch gevaar. Volle agenda’s, werkdruk, relatieproblemen, sociale media, tv.

Kortom: veel te veel prikkels die ons stresssysteem belasten. Prikkels die ieder op zich niet gevaarlijk zijn. Maar het zijn er heel veel én ons stresssysteem ziet het onderscheid niet met fysiek gevaar. Door de hoeveelheid prikkels krijgt het stressniveau niet de gelegenheid te kalmeren naar nul. Zo ontstaat een stapeling van stress die op den duur problematisch kan worden.

De afgelopen eeuwen kregen we steeds minder last van fysieke gevaren en steeds meer van psychologische gevaren!

Psychologische vormen van gevaar:                                                      *click op plaatje om te vergroten!

Naast de fysieke vecht-, vlucht- en verstar-reacties zien we ook psychologische varianten van deze drie mechanismen. We vechten niet meer tegen leeuwen, maar tegen onszelf.
Dit vinden we terug als zelfafwijzing of zelfkritiek.

Het moderne vluchten is te herkennen als zelfisolatie en piekeren, waarmee we psychologisch proberen te vluchten uit een situatie van stress die zich in ons bevindt. Wat onmogelijk is…
Tenslotte is daar de psychologische vorm van verstarren. Hierbij kom je helemaal vast te zitten (je verstart mentaal) in negatieve denkbeelden over jezelf en je situatie.

Van gedrag naar gewoonte:

Als je leven op enig moment veel onzekerheid en onveiligheid met zich meebrengt, bewijzen vechten, vluchten en verstarren hun nut. Ze zijn dan ook diep in ons zenuwstelsel geprogrammeerd. Dan hebben we het over het niveau van de hersenstam. Dit oudste deel van ons brein – ook wel het reptielenbrein genoemd – staat niet onder invloed van onze wilskracht.

Het is dus geen bewuste keus of we een verdedigingsmechanisme in- of uitschakelen. Als de dreiging groot genoeg is, gaat de vecht- of vluchtmodus aan. Helpen zij niet, dan is verstarren de enige optie.

Naast het feit dat we leren van gebeurtenissen, is er ook genetische variatie tussen mensen die maakt dat er verschillen zijn in hoe we omgaan met stress en dreiging.

Een pak slaag kun je zien als een fysieke dreiging. Zoals we gezien hebben, zijn de psychologische gevaren inmiddels groter dan de fysieke. Bij de Cito-toets op school (fysiek niet bedreigend) zien we kinderen die een overdreven zelfverzekerde indruk maken (ze zetten hun vechtmodus aan en maken zich groter) of die zichzelf alvast maar bekritiseren (ik denk niet dat ik een voldoende ga halen, de psychologische vechtmodus), met onrustige benen (vluchtmodus) en gespannen rondkijkend (waar is het gevaar, mijn systeem geeft dreiging aan).

Consequentie van een overontwikkeld verdedigingsmechanisme is dat de andere mechanismen relatief onderontwikkeld zijn. Het stresssysteem is dan sneller ontregeld en de vaardigheden van de persoon om adequaat met een probleem om te gaan, zijn beperkt. In de tijd waarin we leven maakt dat het lastiger om in balans te blijven.

Het is dus geen overdreven stelling dat onze stresssystemen te veel, te lang en te intens geprikkeld zijn, onvoldoende hersteltijd krijgen en zo uit balans raken.

Een vierde mechanisme: verbinden & verzorgen:

Vanuit de polyvagaaltheorie wordt ditzelfde mechanisme het “social engagement system” genoemd, het sociale betrokkenheidsysteem dus.

Hoe ziet ‘sociale verbondenheid’ eruit?

Stel je voor dat je met de trein reist, en de trein stopt ineens midden in een weiland. Geen station te bekennen en de conducteur heeft nog geen uitleg gegeven via de intercom. Dat duurt ook langer dan gewoonlijk, dus wat gaat er gebeuren? Wat doen de passagiers, die (zeer waarschijnlijk) niet ernstig bedreigd worden, maar van wie de stresssystemen wel aangaan?
Als passagier gaan we rondkijken en contact maken met de omgeving. We kijken naar de andere mensen in de buurt. Hoe reageren zij, gaat er dreiging van hen uit, zien zij iets wat ik niet zie? Allemaal vragen die tot doel hebben om de veiligheid van de situatie in te schatten.

Wat wij zelf gaan doen is signalen van verbinding uitsturen, om aan te geven dat wij zelf geen gevaar vormen. Op deze manier zorgen we voor onze veiligheid en kunnen we voorkomen dat de vecht-, vlucht- of verstar-respons ingeschakeld moet worden. Tevens helpen we zo anderen om zich veilig te kunnen blijven voelen (dat noemen we co-regulatie). Ook bij zoogdieren die in een sociaal verband leven kan verbinden en verzorgen worden aangetroffen.

De fawn-respons: behagen & vervagen:

Bij een fawn-respons is er sprake van onderdanigheid en please-gedrag, dat ten koste gaat van jezelf. Je verliest het contact met je eigen behoeften, emoties en sensaties. Je bent zó bezig met je richten op de ander, dat je je eigen behoeften niet meer herkent. Je identiteit vervaagt. 

Het begrip fawning

Psychotherapeut Pete Walker beschrijft: “Fawn-mensen zoeken veiligheid door zichzelf op te laten gaan in de wensen, behoeften en vragen van anderen. Alsof ze onbewust geloven dat het opgeven van hun eigen behoeften, rechten, voorkeuren en grenzen de toegangsprijs tot een relatie is.”

Hoe ziet fawning eruit?

De behaag & vervaag respons zien we bij kinderen die hun eigen behoeften en emoties onderdrukken om te voorkomen dat een ouder of verzorger boos wordt en gaat slaan of schreeuwen. Het kind wordt heel sensitief voor de behoeften van de ouder en gaat voor de ouder zorgen om zichzelf te beschermen. Als het maar zo onzichtbaar mogelijk is, de lieve vrede bewaart en goed voor de ouder zorgt, creëert het voor zichzelf een zo veilig mogelijke situatie.

Als het kind uiteindelijk volwassen is, zien we iemand die niet goed weet wat hij/zij zelf wil en wat de eigen behoeftes, wensen of verlangens zijn. Een ‘volwassene’ met een afhankelijke opstelling, zonder eigen mening. Iemand die altijd in een 'pleasende' rol is en zichzelf wegcijfert; tot ver over de eigen grenzen. Het onderdanige gedrag maakt dat de eigen gevoelens sterk onderdrukt worden en de persoon doet alsof hij/zij ontspannen is en er niets aan de hand is. Ondertussen staat het alarm op scherp om iedere vorm van dreiging (bijv. een negatieve opmerking of kritiek) op te vangen en ‘weg te pleasen’. Zulke mensen zijn makkelijk voor een karretje te spannen. Zelfs als ze van binnen ‘nee’ zeggen tegen een vraag, is de kans groot dat ze ‘ja’ zullen zeggen en doen. Alles liever dan afwijzing.

Misschien kun je je voorstellen dat je daar heel moe van wordt, van het wegdrukken van je eigen gevoel en het steeds maar waakzaam zijn. Vind je het gek, als je niet meer weet wat je behoeften zijn, hoe kun je dan weten wat je grens is? Een voedingsbodem voor depressie, chronische moeheid en lichamelijke klachten waar geen verklaring voor gevonden wordt. Dit gaat meestal gepaard met een negatief zelfbeeld, zelfkritiek tot zelfhaat en zelfbeschadigend gedrag aan toe.

Behagen en vervagen wordt door therapeuten die erover schrijven gekenschetst als een trauma-respons. Iedereen is het erover eens dat het een overlevingsstrategie is. Je kunt zeggen dat behagen en vervagen nodig is om te voorkomen dat verstarring optreedt óf dat je uit verstarring kunt terwijl het nog steeds erg onveilig is. De stress is dan dus al (of nog steeds) heel hoog. Behagen en vervagen imiteert eigenlijk verbinden en verzorgen, maar het is het beslist niet.

 

(C) Ruby Jo Walker  *Click op plaatje om te vergroten!

Fawn staat precies op de grens van het gebied van de sympatische- en de parasympatische reacties. Bij fawning is er hoge sympathische activatie en is er ook steeds het onvermogen om te doen met die energie wat eigenlijk nodig is. De persoon kan op deze manier wel blijven functioneren. 

Vind jij het moeilijk om aan te geven wat je zelf eigenlijk wilt? Ga je conflicten uit de weg of wordt je misschien angstig van bozige mensen? Vind je het normaal om jezelf weg te cijferen of om te zwijgen om de vrede te bewaren? Denk je dat het altijd aan jou ligt? En word je daar ook wel eens moe van of voel je je machteloos?

Als je op veel van deze vragen een ‘ja’ antwoordt, dan zou het kunnen dat behagen en vervagen een strategie van je geworden is om met stress om te gaan.

Blijkbaar is behagen en vervagen voor jou nodig geweest om lastige situaties het hoofd te bieden. Als dat ooit nodig was, dan hebben je lijf en je zenuwstelsel dat goed gedaan.

Ik vermoed dat mensen die gewend zijn om te behagen en vervagen, zichzelf misschien wel een 'pleaser' vinden, maar vóóral een sociaal mens die iets voor anderen over heeft. Misschien beantwoorden ze veel van de vragen hierboven wel met ‘ja’, maar hebben ze er ook gelijk een prima verklaring bij waarom dit zo is in hun geval. Precies passend in het patroon.

Behagen en vervagen zijn gerelateerd zijn aan tal van lichamelijk onbegrepen klachten. Continu in de overleefstand staan moet vroeg of laat zijn tol eisen. Ons stresssysteem is er niet voor gemaakt om lang ‘aan’ te staan. De implicaties zijn nog niet volledig te overzien, maar zouden wel eens groot kunnen zijn; bijvoorbeeld chronische pijnen, moeheid, prikkelovergevoeligheid, angst- en paniekstoornissen gaan best vaak gepaard met een basishouding van behagen en vervagen.

Wil jij echt jezelf zijn, meer geluk en rust ervaren en je doelen en dromen realiseren?

Ik kan jou als jongere (of ouder) begeleiden in het opsporen van de patronen die jij ontwikkeld hebt en helpen zicht te krijgen op onderliggende mechanismen die je weerhouden om je doelen en dromen te realiseren. Tijdens de coaching geef ik je inzichten over jezelf en het effect van de plek en rol die je (onbewust) inneemt in je familie- of (school)systeem. We gaan op zoek naar jouw unieke kwaliteiten en we gaan met passende, praktische tools
aan de slag met die kanten (gedachten, overtuigingen, gedrag) die je niet langer dienen en je heel veel energie kosten. Op deze manier kun je je bewustzijn vergroten en de taal van je lichaam leren begrijpen. Je leert de verbinding met jezelf te herstellen door jezelf te helen, zodat je meer in je kracht komt en je speelse kind de ruimte krijgt.  Hierdoor zal je meer rust gaan ervaren en kan je vanuit dankbaarheid en vertrouwen genieten van wat er allemaal is en van wat er nog op je pad komt.